Eibarko euskara hiztegia
A LETRA
amo
(amu).
iz.
(
TE).
Anzuelo.
Amuakin eitten dau arraiñetan, ibai ertzetik. / Pesca con anzuelo desde la orilla del río. /
Erreteliakin be bai, eta bestela amuaz erreka ertzetik.
Ik.
amoko.
amoko
(amuko).
izlag.
(
TE).
Pescado con anzuelo.
Amuaz harrapautako arraiña.
Amoko legatza, askokin hobia ostiangua baiño. / La merluza de anzuelo, es mucho mejor que la que no lo es.
amona
iz.
(
TE).
Abuela.
Baserriko amonan ipoiñak dirudixe horrek. / Ésos parecen cuentos de la abuela del caserío.
Ik.
amama,
amandra.
Ez da Eibarko berbia. Amona entzuna dan arren, amama eta amandria erabiltzen dira.
amore
iz.
(
TE).
Amor.
Bildurra bai eta amoria ez, ez da kristau arterakua. / No amor y sí terror, no es (política) para una sociedad cristiana.
amoriotsu
[amodiotsu]
.
izond.
(
TE).
Enamoradizo,-a.
Sasoian amoriotsua izan zan, ezkondu eta sosegau arte. / En su tiempo fue enamoradizo, hasta que se casó y se tranquilizó.
amorixo
[amodio]
.
iz.
(
TE).
Amor.
Amorixuegaz gaixorik dago, eta zein da gaitz hori ezagutu ez dabena? / Está enfermo de amores, y, ¿quién no ha conocido esa enfermedad?
Ik.
maittetasun,
maitte.
amorrain
[amuarrain]
(amurrain).
iz.
(
TE).
Trucha.
(
Salmo trutta).
Amorraiñak, mendiko ur hotza eskatzen dau. / La trucha exige el agua fría de la montaña. /
Eta arraiñak be bai! Eibarko errekan zarbo-ezkailluak; mordua hartzen juen. Ibur inguruan amorraiña asko; eta Maltzan orduan loiñia eta barbua.
amorrain-erreka.
iz.
(
TE).
Río truchero.
Ibur eta Aixola, lehenago, amorraiñ-errekak.
amorrain-zehe.
iz.
(
TE).
Alevín de trucha.
"Alevines con que se repueblan los ríos" (TE, 135).
Gure Diputaziñuak amorrain-zehia zabaltzen eban errekatxuetan, arrazia ez dein galdu. / Nuestra Diputación sembraba alevines en los riachuelos para que no se pierda la raza.
2. amorratu
1.
izond.
(
TE).
Rabioso,-a.
Txakur amorratuak, haginka ein zetsan. / Le mordió un perro rabioso.
2.
izond.
(
TE).
Apasionado,-a,
acérrimo,-a,
ferviente.
Hor euzkittan jarritta ikusten dozun aguria, beste denbora baten, mendigoizale amorratua. / Ese viejo que ves sentado al sol, en otro tiempo fue un ardiente alpinista.
Ik.
eliztar.
amorratu erain.
[amorratu eragin]
.
dio
ad.
(
TE).
Hacer rabiar,
enfurecer,
sacar de quicio.
Jendiari amorratu eraitteko ipiñittako legia dirudi horrek. / Esa ley parece establecida para encender en ira a la gente.
amorraziño
[amorrazio]
.
iz.
(
NA).
Enfado,
indignación,
rabia.
Telefono barik eon gara bost egunian...: holako amorraziñuak dakauz guk oiñ...
amorro
1.
[amorru]
(amorru).
iz.
(
TE).
Rabia.
Amorrua emoten zetsan bestiak zerbaitt izatiak. / Le daba rabia el que fuesen algo los demás. /
Zer dala-ta baiña gizonak iretargira juateko hainbeste amorru? (Zirik 23).
2.
[amorru]
(amorru).
iz.
(
ETNO).
Rabia canina.
amorrotsu
izond.
(
TE).
Irascible,
irritable,
enfadadizo,-a,
colérico,-a.
Ernegauta jartzeko joeria daukana. / "Propenso a renegar o a entrar en ira" (TE, 135).
Amorrotsua, eta jokuan ein bihar, mundu guztiari barre eraitteko. / Era irascible y tenía que jugar para hacer reír a todo el mundo.
Amuategi
[Amurutegi]
.
b. iz.
(
TE).
Amuategi (caserío).
Txikillana sozialistian aurretikuak Amuategi baserrikuak, Agiña ballian. / Los ascendientes del llamado Chiclana, el socialista, eran del caserío de Amuategi. /
Larreategi, Anzuetegi, Amuategi, arrantei, sutei, Sartei.
aña
iz.
(
TE).
Nodriza,
ama de cría.
Ama izan ez arren, umia hazten daben andria (ETNO).
Baserri hartako etxekoandria zure añia izan zan. / El ama de aquel caserío fue tu nodriza.
Ik.
bular bateko anai,
iñude.
aña juan.
esap.
(
TE).
Ir de nodriza.
Umia izan dabenetik, aña juan da haundiki baten etxera. / Habiendo parido, se ha ido de aña a una casa grande.
Ik.
iñude juan.
anabasa
iz.
(
TE).
Revoltijo de cosas,
confusión,
lío,
caos,
desorden.
Nahastia, batez be hondakiñen eta zakarrena; zirriparria eta desordena. / "Se dice generalmente con referencia a desechos y cosas turbias" (TE, 136).
Zikirri-zakarren nahastia, anabasia.
Ik.
enredo.
anai
[anaia]
(anaixa).
iz.
(
TE).
Hermano.
Munduko danok Adamengandikuak garanetik, danok anaiak. / En tanto que todos los del mundo procedemos de Adán, todos hermanos. /
Bihar detsegu auzokoeri, anaiegaz dogun hartu-emona. / Debemos al prójimo la ayuda que nos prestamos los hermanos.
Oso gitxik darabixe anaixia, anaixa bat amaierako '-a' berezkua balitza lez. Artikulua hartzerakuan gehixenak anaia egitten dabe eta banaka batzuk anaixa. / Neba ez da erabiltzen.
anai-arrebak
iz.
(
TE).
Hermanos (de ambos sexos).
Anai-arrebak umezurtz geldittu ziran. / Hermano y hermana quedaron huérfanos.
Ik.
neba-arrebak,
neba.
Pluralian erabiltzen da.
anaierdi
iz.
(
TE).
Hermanastro.
Guraso bat desbardiña daukan anaia. /
"Hermano de un sólo vínculo" (TE, 136).
Anaierdixa eban, ama birenak ziralako. / Era hermanastro, habiendo nacido de dos madres.
Ik.
arrebaerdi.
anaitasun
iz.
(
TE).
Fraternidad.
Munduko gizon guztion anaitasuna, Ebanjelixuak be ez dau ahaldu. / La fraternidad de todos los hombres, no lo ha podido lograr ni el Evangelio.
anaitzako
iz.
(
TE).
Hermano adoptivo.
Anai biologikua izan ez arren, anaitzat dakena. Horren antzera: "loibatzako", "alabatzako", "ahiztatzako"...
Anaitzakua, baiña odolekua balitz leztxe maitte eben etxeko guztiak. / Hermano por adopción, pero como si lo fuera de sangre le querían todos los de casa. /
Uezalabia izan arren, asko gura zetsan amatzakuari. / Aunque era hijastra, quería mucho a su madre adoptiva. /
Alabatzakua izan arren maittiena eben. / Con ser hija adoptiva, es la que más querían. /
-Ogirik eta andrarik bage izan laikiala deritxozu gizona, Joxe Manuel? -Bai, Abade Jauna; olatiakin eta loibatzakuagaz (Agiñako Sanmigeletan pasautako ipoña).
Ik.
uezaitta,
bular bateko anai.
anbigu
iz.
(
TE).
Ambigú.
Dantzara atara eta gero anbigura eruan ninduan egarrixa kentzera. / Me sacó a bailar y después me llevó al ambigú a remediar la sed.
"Entró en el léxico de Eibar, del primer Salón Teatro, en que se celebraban los bailes" (TE, 136).
Anbotoko Señora
iz. ber.
(
TE).
Dama de anboto,
señora de anboto.
"Folklore. Personaje de leyenda, en cuya existencia real y actual seguían creyendo en el caserío" (TE, 136).
Anbotoko Señoria ezagututako baserrittarrak asko ziran lehen. / Las mujeres del caserío han solido ver frecuentemente a la Señora de Amboto. /
Anbotoko Señoria, baserriko andrak sarrittan ikusi izan dabe.
Ik.
lamiña.
Eibarko zahar-zaharrenak ondiokan goguan dauke, amandriari entzunda,
antxiña zelan ikusten zan Anbotoko Señoria suzko bola baten itxuria
hartuta zeruan hegan gaba-erdixan, mendirik mendi (ETNO).
anda
iz.
(
ETNO).
Andas,
féretro.
Hildakua edo gaixua edo zauritutakua edo santu-imajiñia bizkarrian eruateko balio daben tresnia. / Hil-kajia.
Ha juan da andia eruaten.
andabide
iz.
(
ETNO).
Camino funerario.
"Difuntuak eroaten ziran bidia" (AN).
Ik.
harbide,
estrata,
burdibide,
txingor,
bidetxingor,
errege-bide,
zupide,
zubipide,
lorbide,
olabide,
zordanbide,
elizbide.
(EOYE, 85. or. (JEL)).