Eibarko euskara hiztegia
A LETRA
amandra
1.
[amandre]
(amandre).
iz.
(
TE).
Abuela.
Gure amandria, Irustanekua. / Nuestra abuela era de los Irusta. /
Amandra zaharrari leztxe, etorriko jako zimurtutzia berari be. /
Erregiña hau Frantziako Franzisko Lelenan arrebia eta Nafarruako Enrike Franzian Laugarrena izan zanaren amandria. (Ibilt 454).
Ik.
amama,
amona.
2.
[amandre]
(amandre).
izond.
(
TE).
Marisabidilla (niña).
Marimaistria.
Bene-benetan amandria dozu ume hori. / Verdaderamente le tienes a esa niña hecha una marisabidilla.
Ik.
pertxeta.
3.
[amandre]
(amandre).
izond.
(
TE).
Afeminado.
Maritxua.
Zan gizon bat, zerbaitt amandria. / Era persona un tanto afeminada.
amandratu
amandratze
.
da
ad.
(
TE).
Hacerse abuela.
Zahartu, gaztetu, aurreratu, hurreratu, amandratu, gaiztotu.
amandrongilla
[amandrongila]
(amandongilla, almondiga, albondiga, amondongilla, almondrongilla).
iz.
(
NA).
Albóndiga.
Amandrongillak; gurian ez dia asko jaten harek, biharlekua dake eta!.
amantal
iz.
(
TE).
Delantal,
mandil.
Bihargiñak, antxiña, erropen gaiñetik jartzen eben jantzixa.
Amantal eta guzti, lehengo jendia, biharretik tabernara. / Con el mandil puesto, los hombres de antaño iban del trabajo a la taberna.
amaraun
(ameraun, amelaun).
iz.
(
TE).
Telaraña sin forma definida.
Sapai haretan, amarauna bazan ugari. / En aquel desván, abundaban las telas de araña. /
Luziana! Hartiñ eskobia eta garbittixan ganbarako amaraun guztiak!. /
Ohia lastamarrara bakua, hormak amaraunez beteta. (Ibilt 466).
Ik.
masma-zulo,
masmaratxa,
masma-etxe,
ameraun.
Sare itxurakueri masma-etxe be esaten jakue; sare itxurarik ez daukeneri amaraun esaten jakue. (ETNO).
amatau
amatatze
[amatatu]
(emetau).
du
ad.
(
TE).
Apagar(se).
Belu da eta amataizu argixa. / Es tarde y apaga la luz. /
Emetau da sua. / Se ha apagado el fuego. /
Emetau dogu sua. / Hemos apagado el fuego. /
Ogerako lagarik zihero amatauta haren suak. (Ibilt 464).
"...que sería encender fuego que muy tarde se amatase" (Mosén Diego de Valera-k, XV. gizaldixan) (TE, 133).
amatzako
iz.
(
TE).
Madre adoptiva,
madre putativa,
madrastra.
Amatzakuak hazi eban bere odolekua balitz bezela. / La madre adoptiva la crió, amándola como si fuera de su propia sangre.
Ik.
ama ordiazko.
amazulo
izond.
(
TE).
Enmadrado,-a,
muy apegado,-a a la madre.
Amazulo bat da ume hori, eta ez da ezertarako gauza izango.
ameluta
iz.
(
ETNO).
Hilo basto,
segunda estopilla del lino.
Liñutik hari klase bi etaratzen ziran: bata fiña, izpi goxo eta luzeduna, kirrua (izara eta barruko erropak egitteko); bestia latz eta takarragua, izpi motzekua, amelutia (alkondarak eta... egittekua).
Ik.
kirru,
kirru.
Azkuek amelu eta amulu jaso zittuan Eibar inguruan, Mogelek amulu darabil, eta Bergaran be amulu jaso dabe (ETNO).
amen
iz.
(
TE).
Amén.
Esaten dabe, oin dala milla urte askoko egiptotarrengandiko hitza dala "amen". / Se dice que el "amén" procede de los egipcios de hace muchos miles de años.
amen-amen jende.
(amen-amen jente).
esap.
(
TE).
Adulador,-a,
incondicional de los poderosos.
Jauntxuari edo ugazabari eder egitten dabillenari esaten jako.
Amen-amen jendia baiño ez eban gura bere inguruan. / No quería en su derredor más que aduladores.
Ik.
bai-bai jende.
amerikar
iz. / izond.
(
OEH).
Americano,-a.
Amerikar bat. (Zirik 93).
Ameriketak
l. iz.
(
TE).
América,
las américas.
Euskeraz, "Ameriketak" esaten dogu. / En vasco decimos "las Américas".
ameriketak egin.
esap.
(
TE).
Enriquecerse,
hacer fortuna.
Aberastu.
Katxurrillogiñan sakape baten, iñora juan barik, Ameriketak ein zittuan. / Fabricando cachurrillos en un desván, sin salir a ningún lado, hizo las Américas.
ames
1.
[amets]
.
iz.
(
TE).
Sueño (de soñar).
Haiñ ames ederra zan eze, eziñ asko iraun. / Era tan bello sueño, que no podía durar.
Ik.
ameseta.
2.
[amets]
.
iz.
(
NA).
Ilusión,
quimera,
sueño,
fantasía.
Ames bat dakat aspaldittik. /
Txakur gosiak artua amets. / A falta de pan, buenas son tortas; con hambre, no hay pan duro
ameseta
[ametseta]
.
iz.
(
TE).
Sueño (de soñar).
Amesetia ederra bai nik bart ein dorana! / ¡Sueño hermoso, el que yo he tenido anoche! /
Eta zan gure amesetia: nere arimian etxera, han beti bizi izatera, Aiskidia ekartzia. (Ibilt 102)
Ik.
ames.
amesetan egin.
[ametsetan egin]
.
du
ad.
(
TE).
Soñar.
Gauero, gau guztian, lotaratzen naizenetik esnatu arte amesetan eitten dot, gehixenetan gauza gozuak. / Todas las noches, durante toda la noche, desde que me acuesto hasta que me levanto, suelo soñar, casi siempre cosas agradables.
amesetako
[ametsetako]
.
izlag.
(
TE).
Ilusorio,-a,
soñado,-a,
de ensueño,
fantástico,-a.
Ha ipoin guztia amesetakua zan. / Todo aquel relato era fantasía. /
Leku hartan, gauza guztiak ziran amesetakuak. / En aquel lugar todas las cosas eran de ensueño.
amesgaizto
(amesgaiztu).
iz.
(
TE).
Pesadilla.
Gau guztian, amesgaizto bat erabilli neban ondoren. / Toda la noche me persiguió una pesadilla.
Ik.
ameseta txar.
amesgin
izond.
(
TE).
Soñador,-a.
Batzuk lurran gaiñeko burugiñak; beste batzuk aideko amesgiñak. / Unos, calculadores afirmados en la tierra; otros, soñadores de tejas arriba.
Ik.
amesti,
ameskor,
ameslari,
ames-zale.
ametz
iz.
(
TE).
Melojo,
quejigo.
(
Quercus pyrenaica).
Ametza, aiñubietako zugatza. / El melojo, árbol de las umbrías.
Toponimixan Ametzaga, Amezabalegi basarri izenak dagoz dokumentauta; gaur Ametza, Amazabalei esaten da. / Ameça (EOYE, 1475, 97. or. (JEL)).
amezti
iz.
(
TE).
Melojar,
bosque de melojos.
Ametzak diran tokixa, amezti.
amil
iz.
(
TE).
Precipicio,
despeñadero.
Amildegixa, iñor errez amildu edo jausi leikian pendiz oso haundixa. / "Es cuando el corte es vertical y forma precipicio" (TE, 624).
Alde bixetara, izugarrizko amilla agertzen zan. / A ambos lados se ofrecía un tremendo precipicio.
Ik.
pendiz.
TEn sasoian be ez zan berba normala Eibarren, kultua baiño, jente ikasixak erabiltzen ebana.
amillena
iz.
(
ETNO).
Viento frío.
Neguko haixia; hego ikutukua, baiña hotza.
Amillena, erropa zaharren billa dabillena.