A Letra

Ali [Alexandro /Alexander /Alesander] . iz. ber. (TE). Alejandro. Ali pelotarixa, sasoi baten entzutze haundikua.

alimento iz. (NA). Comida nutritiva. Zu! berakasaldia hartu dot zeretik etorri naixenian, eta berari bota dutsat arrautza bat: alimentua da! Eta bera hartu dot, yogur bat jan dot eta direto! ohera!.

alkar [elkar] . izord. (TE). Mutuamente, uno y otro, uno a otro, se (recíproco). Izenordain alkarkarixa da. Harek andra-gizon bixak, alde guztietara alkarregaz agertzen ziran beti. / Aquel matrimonio iba siempre junto (el uno con el otro) a todas partes. / Alkarrendako borondate haundixa eben. / El uno para el otro tenían gran voluntad.

alkar aittu. [elkar aditu] . du ad. (TE). Entenderse, avenirse, ponerse de acuerdo, aliarse. Bihargiñak alkar aittuta ein zittuen soziedadiak aurrerakada haundixa ekarri eben háren bizimodurako. / Con las sociedades que los obreros entendiéndose constituyeron trajeron un gran adelanto para su modo de vida. / Alkar aitzen badabe, mundua bixena. / Si se entienden, el mundo de ellos dos. Ik. alkar hartu.

alkar galdu. [elkar galdu] . du ad. (TE). Perderse mutuamente, perjudicarse mutuamente. Uretara jausi ziranian, alkar galdu eben. / Cuando cayeron al agua, se perdieron el uno al otro.

alkar hartu. [elkar hartu] . du ad. (TE). Entenderse, ponerse de acuerdo, llevarse bien, aliarse, hacer causa común. Bihargiñak alkar hartu eta sindikatuak jarri ziranian, aurrerakada haundixa eiñ eben euren bizimoduan. / Cuando los trabajadores, entendidos entre sí, formaron los sindicatos, adelantaron mucho en su nivel de vida. / Alkar hartuta juan ziran lapurretan eitteko. / Convenidos el uno con el otro fueron a robar. Ik. alkar aittu.

alkar ikusi ezin.

1. du ad. (TE). No poderse ver, tener envidia, odio recíproco. Alkarrenganako ikusieziña, gorrotua eta enbidixia izan. Begi onak eta alkar ikusi ezin, gauzarik tristiena. / Lo más triste, tener buenos ojos y no poderse ver. Ik. iñor ondo ikusi ezin, ikusi ezin.

2. iz. (TE). Envidia, odio recíproco, rivalidad envidiosa. Alkarrenganako ikusieziña, enbidixia eta gorrotua. Herririk txikixenian be, alkar ikusi eziñak izaten dira. / Aun en los pueblos más pequeños, suele haber rencores. Ik. iñor ondo ikusi ezin, ikusiezin.

alkarraittu-oneko. izlag. (AN). Bienavenido,-a. Famelixa alkarraittu-oneko, garbi, zintzo baten irudixa Liburu honetako kondaira. (Ibilt 408).

alkarrekingo izlag. (JSM). Mutuo,-a, recíproco,-a, común. Gerra denporan, hamaika gora-behera ta alkarrekingo ibillaldixak erabilli genduzen Joxe lagun eibartar ondo ezagunak eta bixok / [...] eta aukera hobia izateko euren alkarrekingo jolasetan. (Ibilt 468).

alkartasun [elkartasun] . iz. (TE). Solidaridad, unión. Langillien alkartasunak ekarri dau hobeto bizi izatia. / La solidaridad de los trabajadores ha traído el mejoramiento de la vida. Ik. laguntasun.

alkartegi iz. (TE). Lugar de reunión. Alkartzeko lekua. Eibarren bihargiñen lehelengo alkartegixa egon zan Bidebarrixetan. / El primer Centro Obrero de Eibar estuvo en Bidebarrieta. Ik. batzoki.

alkartu alkartze [elkartu] ( alkartutze) . du ad. (TE). Juntar(se), reunir(se), unir(se), asociar(se). Oingo alkartu dira bidian ziran guztiak. / Para ahora ya se habrán juntado todos los que iban de camino. / Senar-emazte alkartu dittu abadiak. / El cura los ha juntado marido y mujer. / Langilliak alkartutzia izan zan pausorik haundiña. / El entendimiento de los trabajadores fue el mayor paso. / Nun izan da alkartzia? / ¿Dónde ha sido el juntarse? / Eibartarrak, nun-nahi, plaentxiatarren batekin alkartzen badira, laster hasten dira zirrikatzen. (Zirik 51). Ik. batu.

alkate iz. (TE). Alcalde. Alkate jaunak eta erregidoriak euken elixan jarleku apartekua. / El señor alcalde y los regidores tenían en la iglesia asiento especial.

alkatesa iz. (IL). Alcaldesa. "Alkatiaren andria beti izan da alkatesia. Baiña alkatetzan ezagutu dogun Aurora Baskaran bera izan da Eibarko Alkatesia" (IL, 39).

alkautz iz. (ETNO). Arcabuz, escopeta. Erderazko arcabuz-etik sortutakua da hau berbiau, eta zenbaitt basarrittan eskopetiari deitzen detse horretara. Ik. arkaboz.

alkoba iz. (NA). Cuarto sin puertas, alcoba, habitación interior. Barruko logela itsua. Alkobia bakizu zeri esaten etsaun Eibarren lehen? e? kalian, por ejenplo, hau salia, ezta?; eta salatik holan habitaziño bat ez bentana eta ez ezebe. Salatik, alkobia!; ero komedoretik por ejemplo, alkobia! ez dakana ez bentilaziñorik eta ez ezebe.

alkohol iz. (TE). Alcohol, bebida alcohólica. "Voz de prestado generalizada con motivo de las campañas anti-alcohólicas de los comienzos del movimiento obrero" (TE, 128). Alkoholak galdutako gizon asko ziran sasoi hartan. / En aquel tiempo había muchos hombres perdidos por el alcohol.

alkondara [alkandora] . iz. (TE). Camisa. -"Alkondaria dariola dozu fraken apurtu batetik"; -"Daukanari dario". Eta zan zapi zuri zati bat han ipiñitta erantzun hori emoteko, alkondararik ez eukanetik. Ik. atorra.

almazen iz. (OEH). Almacén. Biltegixa. Ibilli naiz makiñetan, almazenian, akabatzallietan [...], baiña eiñak-eiñ ezin izan dot billau [uezabarik]. (Zirik 106).

almuhada iz. (TE). Almohada. Eta toki batera heldu zanian, euzkixa sartu zanetik bertan gaba ein gurarik, hartu eban almuhadatzat hango harri bat buru azpirako, eta bertantxe lotaratu zan (Gen. 28. 11). / Y llegado a cierto lugar, queriendo descansar en él después de puesto el sol, tomó como almohada una de las piedras que había en el lugar y se acostó a dormir. Ik. buruki, buru-azpirako, buruko, belarrondoko. TEn sasoian almuhada erabiltzen zan belarrondoko eta buruko be esaten zan arren. Belarrondoko ez zan asko erabiltzen matraillekua esan gura daben berbian homofonua zalako; eta buruko ostera, gehixago erabiltzen ei zan.

almuhada-azal iz. (TE). Funda de almohada. Lixiberiak almuhada-azal bat galdu desta. / La lavandera me ha perdido una funda de almohada.

aloger iz. (ETNO). Salario, jornal, sueldo. Bihargiñak bere biharragaittik aldiro kobratzen daben diru-sarixa. Ijeliak daroia bihar-sari edo aloger gehixago, eta honek izan daruaz (izaten dittu) egunekuaz ostian, eskupeko eta atsegin-sarixak. Ik. nekesari, soldata, jornal.

alor iz. (TE). Sembrado,-a, sembradío,-a. Ik. solo. "No suena en Eibar sino por la literatura" (TE, 318).

alotz (arotz, aroz, arrotz, alkotz, aotz). iz. (ETNO). Cascabillo del trigo. Arotza da gari-alian telia; garixan azala, bere azaltxua, geratzen jakona. Arotza ariña izaten da, ta alia izaten da astunagua. / Gero, garixa jo ta gero, gari-pillia egoten zan denpora batian hantxe. Eta gero sartzen zan gari-garbitzeko makiñan. Honek eitten dau garbi-garbixa, ba, garialia batetik, eta galburuak bestetik, ganauak txahala eitten zebanian-eta emoteko. Eta haixiak alotza botatzen eban kanpora, urrin. Kaskariari alotza esaten jakon; alotza edo arotza, igual da. Belagixa erabiltzen zan gari-aliak jasotzeko; alotza ez, alotzandako eskuaria. Alotza erabiltzen zan oillueri azpixa eitteko eta... Dana aprobetxatzen zan ha be! Eta ortuan mallabixari, mallabi haundixari, arotza ipintzen jakon, bedarrik urten ez deixan. Tapau dana, tenporaldi baten; gero simaurra. Dana aprobetxau! Ezer ez zan galtzen basarrixan! Ezta ezebez! Dana aprobetxatzen zan!. / Garixa arrotzakin, baiña gero ha makiñiakin garbitzen zan! Makiñiak garbitzen jok gero, haixiakin, ri-rri-rri, ta garixak garbi-garbixak urtetzen juan behera, granua, eta zikiña beste leku batera.

alpapa (alpape, alfafa). iz. (ETNO). Alfalfa. (Medicago sativa). Ganauak danetik jaten dau, emoten jakon guztia. Emon ezkeriok, geratu bez. Oin pentsua gehixago, baiña lehen, ba, negu-bedarra, alpapia, artua be asko... eta bedarrondua.

1. alper

1. [alfer] . izond. (TE). Vago,-a, holgazán,-ana, haragán,-ana. Benetako alperra, buruan hazka eitteko baiño be alperragua zalako, zorrixak jaten ebela bizi zan. / Un verdadero vago; más vago que para rascarse la cabeza, vivía que le comían los piojos. Ik. zuri, nagi, alperrontzi, alperki, galbahe.

2. alper

2. iz. (TE). Artefacto de madera para taladrar y fresar, taladro de sobremesa. Zulatzeko eta fresatzeko erabiltzen zan antxiñako tresnia; mahai gaiñeko taladrua. Izan laike "alperra", gure aittaitten makiñak aittatzeko modua. / Es posible que "alperra" fuera la manera de designar las máquinas por nuestros abuelos. / Alperrik jardun biharrian jo-ta-ke, alperreko biharrak beti alper. Gaur egunian ez da erabiltzen, ez tresnia ezta alper izena bera be.

alper-harri (alper). iz. (ETNO). Rulo apisonador, rodillo, molón de labranza. Lurra zapaltzeko harrizko zilindrua. "Tranbilla" esaten jakon soluan erpillak zapaltzeko ibiltten zanari; alper-harrixa porlanezkua izaten dan moduan, egurrezkuak izaten ziran, haundixak. / Hau alperra. Izena egokixa! Bai! Honek reforma bat eginda daka! Alper hau erabilli zan, zelan da?, "apisonadora" ibilli zan. Ein zebenian, harri-txintxarrak bota zittuenian pistan... lurra bardintzeko erabilli eben, eta ein zetsen burdinazko kerten honek, eta gero ez dakit zerekin ibilliko eben, baiña horretarako. Baserrixetan beti egoten zan.... Ik. tranbil.

alper-hesi iz. (ETNO). Apero de labranza para desterronar. Erpilla apurtu eta lurra leuntzeko erabiltzen dan hagin bako aria. Alper-hesixa nabua ereitteko be bai, baiña artua ereitteko normalmente. Zelan bostortzak erpillak jasotzen dittuan, gero mazuakin jo eta alper-hesixakin apurtu harek danok. Alper-harrixa leku lauetan ona dok, baiña aldapia daguan lekuan hari eutsi ezinda egon bihar haiz, ta gaiñera apurtu be ez jok eitten harek erpilla! Sartu bai, baiña apurtu ez leku lauan moduan, Orduan alper-hesixa, eta harrixa gaiñian. Ik. alper-harri, are, hesi.

alperkerixa [alferkeria] . iz. (TE). Vagancia, holgazanería, pereza, ociosidad. Ein dozun lan zatar hau ez da alperkerixia baiño besterik. / Este feo trabajo que has hecho, no es sino flojedad. Ik. nagittasun, alpertasun, alperrerixa.

Eibarko euskara hiztegia