A LETRA
akaso
adlag.
(
TE).
Acaso,
quizás,
tal vez.
Bixar akaso etorriko naiz. / Quizá vendré mañana.
Ik.
biharbada.
"Se incurre en este erderismo como adv. de sentido dubitativo, teniendo el euskérico biar bada" (TE, 121).
akastu
akaste
.
du
ad.
(
ETNO).
Mellar,
adentellar.
Ebaketa-erremintta baten ahuan edo pieza batian akatsak edo koskak egittia.
Akabautako pieziau konturatu barik akastu juat. Ugezabak jakitzen dabenian betozko makala ipiñiko jok.
akats
1.
iz.
(
TE).
Mella,
muesca.
Ebaketa-erremintta baten ahuan edo pieza baten ertzetan egin leikian koskia (ETNO). "Mella en un cuerpo afilado o en una superficie lisa" (TE, 121).
Labaiña horrek akats haundi bat dauka. / Esa navaja tiene una mella grande. /
Akabautako piezak dittuk eta kontuz akatsik atara barik. /
Hor ertzian akastxo bat atarako baheskixo askoz hobeto geldittuko litzakek.
2.
iz.
(
TE).
Mengua,
menoscabo,
merma.
Akats haundi bat ein zetsan kinzeniari Katilluneko tabernan. / Hizo gran menoscabo a la quincena en la taberna de Katillu.
3.
iz.
(
TE).
Falla,
hendidura,
mella.
Akats galanta eiñ eban lurrian oiñaztuak. / El rayo hizo una gran mella en el suelo.
4.
iz.
(
NA).
Escalera en el corte de pelo.
akeita
iz.
(
OEH).
Café.
Norbaitten lepotik afari dotoria ein eban, oin esaten dogun moduan "akeita" ta "txola" hartu be bai ta "txokor" (purua) aundi bat erdi errerik etxerutz abixau zan. (Zirik 37).
Ik.
kafe.
Neologismua da.
Akelar mendi
l. iz.
(
TE).
Aralar,
monte aralar.
Akelar mendixan batzen ei ziran sorginak. / Dicen que las brujas se reunían en el monte Aralar.
Ik.
Aralar.
aken
iz.
(
ETNO).
Garrapata.
Ákena animalixendako txarra da, asko sufritzen dabe ákenegaz. /
Akena txarra da, e? Akenori? Joolin! Ganau kutxauak zelako zerak botatzen dittue ba? Asko sufritzen dabe. Bai, minberia; horixe bai! Nik zerian euki neban bat, akena. Akena ez zan, baiña beste izen bat... kaparria! Diferentiak dira, baiña estilokuak. Hamazazpi urtekin hasi nitzan ardixak jasten, aittitta hil zanian. Ta hainbeste urtian ardixak jasten, ta ardixak kendu ta urtebetera esaten detsat erreiñari bazkaittan: "hamentxe zeoze dakat". Ta bai, koko bat, akena!.
Ik.
kaparra.
Inguruko herri batzuetan akenak eta kaparrak ez dira bat izaten, batzuk haundixaguak, bestiak txikixaguak diralako. Eibarren be hiztun batzuek bereizten dittue.
1. aker
1.
iz.
(
TE).
Cabrón,
macho cabrío.
Akerrak adarrak okerrak dittu. / El macho cabrío tiene los cuernos retorcidos.
aker-usain.
iz.
(
TE).
Hábito montaraz,
índole rústica.
Basarri giroko ohitturak (zentzu peioratibuan) laga ez dittuanari esaten jako (EEE).
Aker-usaiña ez jako juan ondiokan. / Todavía no se le ha ido su índole montaraz.
2. Aker
2.
gatxiz.
(
TE).
Akerra (apodo de familia no peyorativo).
Akerranian txarri-hiltzia izan da gaur. / Donde Akerra, hoy ha habido matanza.
aketo
izond.
(
TE).
Hombre de estatura más que regular,
hombrachón.
Gizon haundixa eta indartsua.
Arrate ballian baziran aketuak bildurra sartzeko bestekuak. / En el vecindario de Arrate había hombrachones como para meter miedo.
Ik.
morrosko,
erraldoi.
Akiliño
iz. ber.
(
TE).
Aquilino.
Gure Akiliño lakorik tanborra joten... / No hay otro como nuestro Aquilino tocando el tambor.
akitika egin
(aketika egin).
esap.
(
AZ).
Dando saltos,
saltando.
Saltoka.
Antxumiak polittak izaten dittuk, beti saltoka, zelaixan aketika, gora eta behera.
Ik.
saltaketan,
zapasalto egin.
akolitto
(akolitxo).
iz.
(
TE).
Monaguillo.
Gaztetan akolitxo eitten eban elixan. / De joven hacía de monaguillo en la iglesia.
akordau
akordatze
.
da
ad.
(
JME).
Acordarse,
recordar.
Akorduan izan, gogoratu.
Zure izena ez jata akordatzen. /
Akordatzen zara bixar aman eguna dana?
Ik.
oroittu,
gogoratu,
bururatu.
akordau erain
dio
ad.
(
OEH).
Hacer recordar.
Aingira zikin bat dala ta eztala, neuk akordau eragin jotxet eta... Bai,... beinke...; aingiria labana dala! (Zirik 101).
akordu
iz.
(
TE).
Recuerdo,
añoranza,
memoria.
Gaurko egunak daukaz neretzako beste denbora bateko akordu asko. / El día de hoy tiene para mí muchos recuerdos de otro tiempo.
Ik.
oroipen,
gogo.
Hau, sinonimua baiño berba normalagua izan da Eibarren.
akordua izan.
dio
ad.
(
TE).
Acordarse de,
recordar.
Akordu haundixa detsat hari. / Recuerdo mucho a aquél.
Oso arrarua egitten jaku hau aditz esapidiau; ez da gaur egunian erabiltzen.
akulu
iz.
(
TE).
Aguijada,
aguijón.
Makilla luzia, puntaduna, ganaua domiñatzeko (ETNO).
Akulu biharrik ez euken Ibargaiñen irixak. / No necesitaban de aguijón los bueyes de Ibargaiñ.
akululari
(akulari).
iz.
(
TE).
Boyero,
carretero,
aguijoneador,-a.
Akulua erabiltzen dabena (ETNO). / "En las pruebas de bueyes, el que aguijonea a los animales" (TE, 122).
Akulularixa badaezbadakua, akulua motza eta irixak ule-latzak; ezin gauza haundirik atara horretara. / El aguijoneador mediano, embotado el aguijón y de mal pelo el ganado: no es de esperar gran cosa de todo eso.
al
part.
(
TE).
Partícula interrogativa.
"Elemento verbal inquisitivo en locuciones interrogativas" (TE, 122).
TEk jaso arren, ez da Eibarren erabiltzen, ez bertako euskera jatorrian berba egiterakuan behintzat.
1. ala
1.
junt.
(
TE).
O (disy),
es que,
acaso.
Galderetan eta zehar galderetan edo-ren ordez erabili bihar dan juntagaillua; galdera baten azken osagai moduan be bai. / "Conj. en oficio del disyuntivo o". (TE, 122).
Etorriko zaraz ala neu juango naiz horra?! / ¡¿Vas a venir o habré yo de ir ahí?! /
Zetan diharduk? Lelotu eiñ haiz ala?.
2.
( ).
interj.
(
TE).
Partícula exclamativa.
Ala Jainkua! -Egun on, etxe hontakuori! -Baitta zeuri be, ala Jaungoikua!
/
-Arrasalde on danori! -Bai zeuri be, ala Jainkua!
/
Ala Jainkua, laster naiz zuregaz!.
Ik.
Ala Jaungoikua.
ala... ala....
esap.
(
TE).
Tanto como.
Ala gizonak eta ala andrak, eskubide bardiñak dittue gaur legian aurrian.
/ Tanto el hombre como la mujer, hoy tienen derechos iguales ante la ley.
2. ala
2.
(ala ala!).
interj.
(
TE).
¡venga!,
partícula imperativa.
"Interj. con que se ordena hacer una cosa" (TE, 122).
Ala ala!, guazen hamendik betiko!
alaba
iz.
(
TE).
Hija.
Zorioneko ezkontzia ein detsu alabiak. / Dice que la hija ha hecho una boda venturosa.
alabaiña
[alabaina]
(alabaiñan).
lok.
(
TE).
Sin embargo,
empero.
Harrezkerik, alabaiña, zuzen ibiltzen ikasi eban. / Desde entonces, sin embargo, aprendió a andar derecho.
alabatzako
iz.
(
TE).
Hija adoptiva.
Alabatzakua izan arren, maittiena eben. / Con ser hija adoptiva, es la que más querían.
alai
izond.
(
TE).
Alegre,
divertido,-a,
risueño,-a.
Zuen alaba hori alai-alaia da. /
Gazterixia beti da alai eta beti prest jolaserako. /
Alai juan da baiña itun dator erromerixatik. /
Jai-Alaixan ezagutu neban neskia bai alaia!
Ik.
alegre,
pozik,
kontentu,
alaitasun.
Ez da Eibarko berbia, baiña entzuten da.
alaitasun
iz.
(
TE).
Alegría,
alborozo,
felicidad.
Ik.
poz.
Esan leike ez dala Eibarko berbia.